Het allereerste ruimteonderzoek was in feite atmosfeeronderzoek en werd verricht met vliegers en ballonnen.
De Franse meteoroloog Léon Teisserenc de Bort ontdekte er ruim een eeuw geleden de stratosfeer mee, een eerste stap naar de ‘echte’ ruimte.
Door George Beekman
Léon Philippe Teisserenc de Bort was de zoon van een gefortuneerd ingenieur en werd op 5 november 1855 geboren in Parijs.
Vanwege zijn broze gezondheid had hij een huisonderwijzer, die zijn belangstelling wekte voor de wetenschap en met name de meteorologie.
De praktische kennis daarvoor deed hij daarna op in een klein weerstation in Grasse.
In 1880 werd Teisserenc de Bort hoofd van een afdeling van het Bureau Central Météorologique die verantwoordelijk was voor het organiseren van weerkundige metingen
in de Franse koloniën en op schepen.
In 1886 introduceerde hij het concept van het centre d’action, zijn ontdekking dat de verschillende soorten weer samenhangen met de ligging van gebieden van hoge en lage druk
die weer samenhangen met de verdeling van land en zee.
In 1895 bouwde Teisserenc de Bort op eigen kosten op het plateau van Trappes, nabij Parijs, het Observatoire de Météorologique Dynamique, het eerste Europese weerstation
voor dynamische meteorologie.
Hier werden eerst de hoogte, snelheid en richting van wolken gemeten.
Maar omdat deze alleen informatie geven over ‘de diepste lagen van onze gasvormige oceaan’ besloot Teisserenc de Bort ook de hogere atmosfeer te gaan verkennen.
Dat deed hij eerst met behulp van vliegers, waarbij hoogten tot 5200 meter werden bereikt, maar daarna vooral met ballonnen.
Die waren gemaakt van gelakt papier en gevuld met waterstof dat in een eigen fabriekje werd gemaakt.
Teisserenc de Bort ontwierp ook zo licht mogelijke instrumenten voor het meten van de temperatuur, luchtdruk en vochtigheid.
De metingen werden met een bewegende metalen pen op een beroete plaat aluminium vastgelegd.
Sommige ballonnen stegen op tot 20 kilometer hoogte.
Als ze als gevolg van de geringe luchtdruk lek raakten, werd hun daling via een soort parachute of een tweede ballon afgeremd.
In de instrumentenmand zat ook een brief waarin de vinder werd verteld hoe hij de instrumenten naar het observatorium in Trappes kon sturen.
Daarna volgde dan een beloning.
Slechts drie procent van de instrumenten kwam niet terug.
Het belangrijkste resultaat van deze ballonmetingen was dat Teisserenc de Bort in 1898 ontdekte dat de gestage afname van de temperatuur met de hoogte rond de elf kilometer stopte
en daarna constant bleef.
Enkele jaren lang bleef de meteoroloog zich echter afvragen of hij een echt fysisch verschijnsel had ontdekt of dat dit aan zijn instrumenten lag.
Hij lanceerde daarom nog vele ballonnen voordat hij in 1902 bekend maakte dat hij een tweedeling in de atmosfeer had ontdekt.
Enkele dagen na zijn publicatie verscheen ook die van de Duitse meteoroloog en arts Richard Assmann (1845-1918), die ook met ballonnen
zo’n inversie in de hogere atmosfeer had ontdekt.
Teisserence de Bort noemde de onderste laag de ‘troposfeer’ en de nieuwe laag erboven de ‘stratosfeer’.
Deze ‘sfeer’-termen zouden ook gebruikt worden voor de steeds hogere lagen die daarna werden ontdekt.
Zelfs voor de ‘magnetosfeer’ en de ‘heliosfeer’, die zich toch echt in de luchtledige ruimte bevinden.
Teisserenc de Bort overleed op 2 januari 1913 in Cannes.
Zijn observatorium in Trappes werd door zijn erfgenamen aan de staat geschonken. (Uit Zenit juli-augustus 2021)